Jose D. Clepidio

I

            Pinasikad sa atong kasinatian, adunay duha ka nanag-atbang nga butang. Pananglitan: hayag ug kangitngit; adlaw ug gabii; silangan ug kasadpan; positib ug negatib; kinabuhi ug kamatayon; ug uban pa.

            Kon mopatighulog ta ngari sa tawo, atong makita nga ang tawo maoy labing labaw sa tanang mga binuhat. Tungod kini sa salabotan sa tawo; sa tanang mga binuhat sa Dios, ang tawo lamang maoy adunay katakos sa salabotan: katakos sa pagpangrason – katakos sa pag-ila unsay husto, unsay sayop; unsay matarong, unsay daotan.

            Ug kon siksikon pa gayod ang salabotan sa tawo, ato usang makita nga aduna kiniy duha ka taras. Kun, adunay duha ka nanag-atbang nga taras ang salabotan.

            Sid-ingon ta kining duha ka nanag-atbang nga taras sa salabotan diha sa pilosopiyanhong giwang (angle). Unsa man kining mga tarasa? Aduna ba kiniy kalambigitan sa atong lumadnong dila?

            Diha sa natad sa pilosopiya, adunay duha ka dagkong nanag-atbang nga taras sa salabotan: ang gitawag og realism/objectivism ug ang subjectivism/relativism. Ang usa ka tawo kansang salabotan naghupot sa taras sa pagka-realist usa usab ka objectivist. Ug ang usa ka tawo kansang salabotan naghupot sa taras sa pagka-subjectivist usa usab ka relativist.

II

             Ang usa ka realist/objectivist motan-aw sa usa ka butang sa iyang pagkasiya. Ang pamaagi sa pagbuhat niini mao ang pagsiksik o paghukngay sa butang, ug kon unsay hikaplagan diha niini, nan mao kini ang naglangkob sa maong butang sa iyang pagkasiya. Dinhi niining matanga sa taras sa salabotan, ang tawo maoy mag-agad sa unsay anaa sa usa ka butang. Kon unsa ang butang sa iyang pagkasiya, nan mao kana siya sa iyang pagkasiya. Busa, ang tawo mag-agad sa unsay makita nga factual evidence diha sa butang. Sa laing pagkasulti, gitugotan ang usa ka butang nga makasulti mahitungod sa iyang kaugalingon kon unsa siya; tungod kay ang tawo nga nag-usisa o naghukngay niini nag-agad man sa unsay anaa niini. Ug matod pa ni Santo Tomas de Aquino, "contra factum non argumentum est" (against fact there is no argument, kun sa ato pang pinulongan, “sukwahi sa katinuoran, wala nay lantugi”). Kining maong taras sa salabotan (kun mental attitude) nagsubay sa pilosopiya sa labing banggiitang Gregong pilosoper, si Aristotle (384 BC - 322 BC), kinsa maoy giisip nga amahan sa Realism.

             Ang kaatbang sa realist mao ang subjectivist. Ang subjectivist/relativist motan-aw sa usa ka butang base sa iyang kaugalingong salabotan. Sa laing pagkasulti, ang alinghuna nga maumol diha sa iyang salabotan igaimposar diha sa butang. Niining matanga sa tawo, ang usa ka butang maoy mag-agad sa unsay anaa sa salabotan. Kon unsa ang gihunahona sa tawo, nan mao niy sukdanan kon unsa ang butang sa iyang pagkasiya. Kining maong taras sa salabotan nagsubay sa pilosopiya sa laing Gregong pilosoper, si Pythagoras (570 - 490 BCE), kinsa miingon: "Ang tawo maoy sukdanan sa tanang butang" (Man is the measure of all things). Ug tungod niini, giisip siya nga maoy amahan sa relativism.

             Dugang pa niini, niining modernong panahon (nga nagsugod diha ni Rene Descartes (1596 – 1650), usa ka Pranses nga pilosoper, ug maoy giisip nga amahan sa modernong pilosopiya), gidasonan kini sa pagpahimug-at sa laing pilosoper nga taga-Ireland, si George Berkeley (1685 -1753), kinsa miingon: "ecce est percipi" (to be is to be perceived).  Ingon ni siya niini. Ang tawo, tungod kay naay salabotan, maoy tig-perceive ug ang butang maoy gi-perceive. Nan, ang usa ka butang "maana" (exist) lang agad sa nag-perceive. Kon way tawo nga nag-perceive, nan wala say butang nga nag-eksist. Sa laktod nga pagkasulti, ang salabotan sa tig-perceive maoy sukaranan sa pag-eksist  o sa dili pag-eksist sa usa ka butang. Pananglitan, mahimong moingon ang usa ka sekretarya diha sa opisina, "wala may kompyuter sa akong atubangan sa tinud-anay, kay naa ra man na siya sa akong salabotan; kon wa ko, wa sab na siya."

III

            Dinhi sa atong katilingban, madinhi sa Sugbu o mabisan asang dapita, anaa gayod kining mga tarasa sa salabotan. Mao ni siyay hinungdan ngano nga adunay panagsumpaki sa mga alinghuna kalabot sa usa ka butang. Pananglit mag-abot ang mga realist ug ang mga subjectivist, ug unya magahatag sila sa ilang tagsa-tagsa ka panan-aw sa usa ka butang, ang kasagarang mamahimong sangpotanan niini mao nga lisod gayong magkatakdo ang maong duha ka taras sa salabotan. Ang mga realist mag-agad sa unsay anaa sa butang nga gihisgotan o gihukngay; samtang ang mga subjectivist mag-agad sa unsay anaa sa ilang salabotan kalabot sa butang nga gihisgotan o gihukngay.

            Pananglitan, sa usang bahin: ang butang nga hisgotan o hukngayon mao ang pinulongan. Dinhi, sa ilang pag-usisa o paghukngay sa pinulongan, mag-agad ang mga realist/objectivist  sa unsay anaa diha sa pinulongan. Ug kon unsay ilang hikaplagan diha niini, nan mao kiniy ilang subayon ug ipatigbabaw, isip usa ka kamatuoran mahitungod sa pinulongan. Sa laing pagkasulti, ilang hiwaon ug diskobrihon ang pinulongan; ug dili nila imposaran ang pinulongan sa ilang (mga) alinghuna.

            Sa laing bahin, sa ilang pagtratar sa pinulongan, aduna nay inumol nga mga alinghuna ang subjectivist/relativist diha sa ilang salabotan. Ug mao kiniy ilang iimposar ngadto sa pinulongan. Ug gani, manghingusog pa gayod sila nga mao kiniy kinaiyahan sa pinulongan. Makita ni nato diha sa paagi sa ilang pagtan-aw sa atong pinulongan. Dili siksikon ang pinulongan mismo sa iyang pagkasiya; hinuon, ipatigbabaw ang unsay anaa sa ilang salabotan mahitungod sa pinulongan. Sa laing pagkasulti, mura bag ang pinulongan maoy mag-agad sa unsay anaa sa salabotan, inay nga ang salabotan maoy mag-agad sa unsay anaa sa pinulongan. Ang sagad nga timaan niining tarasa sa salabotan makita diha sa paagi sa pagsulti sama ini: “alang nako… para nako…,” apan sa walay paghatag og igong sukaranan sa iyang baroganan.

IV

            Agig panapos niini, ang pangutana mao: Hain man niining duha ang hustong taras kon (atong) pinulongan nay hisgotan? Ato ni siyang tan-awon pinaagi ning hamubo nga diyalogo, tali ni Pinulongan, ni Subjectivist, ug ni Realist.

Rea:  O, atong tan-awon ning atong pinulongan, Subjectivist.

Sub:  Way problema, Realist.

Pin:   Kinsa man ninyoy mouna pagsusi kanako?

Sub:  Si Realist maoy paunha.

Rea:  Taas-taas ang akong pag-usisa ni Pinulongan. Mas maayo nga ikaw maoy mouna.

Pin:   Unsa may imong paagi, Subjectivist?

Sub:  Di na kinahangan nga ako ka pang susihon. Aduna na koy alinghuna mahitungod og unsa

          ka sa imong pagkaikaw.

Pin:   Sa ato pa, sa wa pa ta mag-abot karon dinhi, aduna kanay alinghuna mahitungod

          kanako?

Sub.  Iksakto.

Rea:  Ikaw, Realist, unsa may imong paagi?

Rea:  Ako kang hiwaon, hukngayon, ug diskobrehon. Kay mag-agad man ko kon unsa ka sa

          imong pagkaikaw.

Pin.   Aw, kon mao na, ikaw ang akong tuohan. Kay ang unsay imong makita ug ikasulti sa

         akong pagkaako nag-agad man sa unsa ako sa akong pagkaako.

Sub:  Dili na mahimo. Kay duna nakoy alinghuna alang kanimo. Ug alang nako, ikaw mao ikaw

         sumala sa unsay ania sa akong salabotan.

Pin:   Dili ko mosugot niana! Kay nianang paagiha, imo kong gi-recreate, o giusab nimo ang

         akong pagkaako, subay sa unsay anaa sa imong salabotan. Nganong dili man ko nimo

         usisahon sama sa pagabuhaton ni Realist?

Rea:  Husto ka, Pinulongan. Dili ko ikaw i-recreate; igo ko lang ikawng usisahon aron

         masayran ko kon unsa gayod ikaw sa imong pagkaikaw.

Pin:   Sigi, ikaw ang adunay hustong paagi sa pagtan-aw kanako, o ba kaha sa uban pang mga

         butang. Busa, ikaw, Realist, ang akong tuohan.

Sub:  Dili ko mosugot niana!

Pin:   Ayaw, subjectivist! Kay gusto kong mahibaw-an ang akong pagkaako sumala kon unsa

         ako sa akong pagkaako. Gani, sa dihang daghan na unya ang masayran sa akong

         pagkaako, nangindahay ko nga ang akong damgo mahitabo na unta.

Rea: Unsa may imong damgo, Pinulongan?

Pin:   Mahitun-an na unta ako diha sa mga Kinatumhaan, aron nga mas labi pa gayod akong

         mailhan sa katawhan nga nanaglitok kanako.

Sub:  Buot mo bang ipasabot nga wala ka pa hiilhi sa mga tawo nga nanaglitok kanimo, lakip na

         ko?

Pin:   Bisan tuod adlaw-adlaw kong gilitok, apan, sa pagkakaron, wala pa gayod hiilhi ang tanan

         sa akong lintunganay. Aduna pay daghan mahitungod kanako nga wala pa hidiskitai sa

         kadaghanan. Gumikan tingali ni sa kamatuoran nga, sa pagkakaron, nahisama lang kog

         pinilian. Kon itandi sa “draft” sa PBA, naa ko sa ikatulong round sa piniliay: una, ang

         Englis; ikaduha, ang Tagalog; ug, ako? di pa gani nako matino sa pag-ingon nga ikatulo

         gyod ko.

Sub:  Unsa may imong pruyba niana, Pinulongan?

Pin:   Taas ang kutay sa mga rason nga magmatuod sa akong nakita. Dili ko lang ibatbat karon

         dinhi; sa lain na lang unya natong panag-abot.

Rea:  Sigi, Pinulongan. Uyon ko sa imong nakita sa imong kaugalingon.