Niay giingong bag-ong elektronikong diksiyonaryo sa Sinugboanong pinulongan; andam nang kining ikarga sa Android, diha sa mga selpon o tableta. Matod pa sa nagpundar niini nga iya kining gipasukad sa obra ni John Wolff, niadtong mga tuig 1966 ngadto sa 1972. Sa rason nga elektronikong pormat ang maong diksiyonaryo, maayo kini. Daghan nang makagamit niini bisan diing dapit sa kalibotan. Dalaygon kining maong buhat.

Apan aduna lay usa ka punto nga angay tukibon. Matod pa sa nagpundar niini nga tulo lamang ka patingog (kun vowel) ang iyang gigamit. Tungod kini kay tulo ra man ka patingog ang giisip ug gisagop ni John Wolff. Husto kini; matuod kini. Nagasukad kini sa Baybayin script (sa Tagalog) o Badlit script (sa Visayas), nga maoy sistema sa panulat sa wala pa mahiabot dinhi ang mga Espanyol. Dinhi niining sistemaha, tulo lamang ka patingog ang gigamit sa atong mga agaton (kun ancestor). 

Apan adunay lawom nga rason nganong tulo lamang ang ilang gigamit kaniadto. Matod pa ni Paul Morrow, sa wala pa ang mga Espanyol, ang atong mga agaton kaniadto migamit lamang og tulo ka patingog, sa rason nga, alang kanila, ang paningog sa litok sa gitawag natog gahi nga "U" ug humok nga "O"  aduna lamay usa ka simbolo (kun graphemic symbol).  (Dinhi, gamiton ko lang ang mga pulong gahi/pinagahi ug humok/pinahumok alang niining maong diskusyon.) Busa, alang sa atong mga agaton kaniadto, ang gahi ug humok sa maong mga titik aduna lamay usa ka simbolo, nga mao ang "U". Kini nagpakita nga dili importante alang kanila ang kalahian, diha sa simbolo, sa pinagahi ug sa pinahumok nga paglitok sa maong titik. Mao nga wala lang sila magtagad sa paghatag og lainlaing simbolo alang niini. Alang kanila, bastanti na ang tulo ka patingog. Sa Baybayin o Badlit script, mao kini ang simbolo nga ilang gigamit alang sa maong titik: .  (Pasayloa kon ugaling dili makita ang Baybayin nga titik alang sa "u" ug "o".)

Sa susamang paagi, alang sa atong mga agaton, ang paningog sa litok sa gitawag natog gahi nga "I" ug humok nga "E" adunay usa lamang usab ka simbolo:  . (Pasayloa kon ugaling dili makita ang Baybayin nga titik alang sa "i" ug "e".) Sa gihapon, nagpakita kini nga dili importante alang kanila ang kalahian, diha sa simbolo, sa pinagahi ug sa pinahumok nga paglitok sa maong titik. 

Busa, aduna lamay tulo ka patingog ang atong pinulongan subay sa kagikan niini, ang Baybayin o Badlit, nga sakop sa kaliwat sa Austronesian languages, nga naglangkob sa: Formosa, Taiwan in the North, some parts of New Guinea in the South, down to New Zealand (way labot ang Australia kay lahing kaliwat ang ilang mga pinulongan), Easter Islands in the East, and Madagascar in the West (see also Robert Blust, Austronesian Languages). 

Apan, niini, adunay angay tan-awon ug hukngayon (critical analysis). Subay sa giingon ni Paul Morrow, atong makita nga walay bali sa atong mga agaton kon usa lamang ka simbolo alang sa duha ka paningog sa titik nga "u" o sa titik nga "i". Kon hukngayon ta kini pag-ayo, atong makita nga, sa panahon sa atong mga agaton, aduna gayod diay duha ka paningog: ang pinagahi ug ang pinahumok. Dili ikalimod nga sa ilang pagkukabildo kaniadto, ingon sa karon, mahalitok nila ang pinagahi ug/o ang pinahumok. Apan kon magsulat na gani sila, usa lamang ka simbolo ang ilang gigamit: ang "u" ug ang "i". Sa laing pagkasulti, sa sistema sa ilang panulat kaniadto, migamit lamang silag tulo ka patingog: "a", "i" ug "u". Apan, ang punto nga angayng pahimug-atan mao ang kamatuoran nga adunay pinagahi ug/o adunay pinahumok nga paglitok sa usa ka titik.

Karon, miabot ang mga Espanyol, ug hinay-hinayng giintrodyus ang Espanyol nga pinulongan. Sa sinugdanan, ang Espanyol nga mga Prayle mituon ug migamit sa Baybayin nga script. Gani, ang libro nga Doctrina Cristiana (1593) gisulat man ginamit ang Baybayin. Ug si Padre Francisco Lopez, niadtong 1620, miimbento sa kudlit (kun diacritic) nga "+" ubos sa katingog (consonant), aron sa pagwagtang sa kinaiyanhong pagkahilambigit sa patingog diha sa katingog (kun inherent vowel in the consonant) sa pinulongan sa atong mga agaton. Tungod kini kay ang atong pinulongan usa man ka abugidic o syllabic nga pinulongan (see William Bright and Peter Daniels). Apan lagi, sa ngadto-ngadto, sa paglabay sa panahon, hinayng mikuyanap ang Espanyol nga pinulongan diha sa kahimungawong (consciousness) sa atong mga agaton. Gani, adunay daghan kanila nga nahimo gayong lehiro (skillful) kaayo sa Espanyol nga pinulongan. 

Tungod niini, hinay-hinay usab nga nausab ang titikanan (kun alphabet). Diha sa langyab (kun area) sa mga patingog (kun vowel), nahimo na silang lima ka patingog: ang "a", "e", "i", "o", ug "u". Tungod kini kay lima man ka patingog ang diha sa titikanan sa Espanyol nga pinulongan. Kalabot sa Espanyol nga pinulongan, kining lima ka patingog nagpakita nga aduna gayoy tagsa-tagsa ka simbolo alang sa pinagahi ug sa pinahumok nga paglitok sa usa ka titik. Alang niining maong sistema sa panulat (ang Espanyol), ginamit ang Romanhon nga script, importante gayod nga adunay usa ug lahi nga simbolo alang sa pinagahi ug sa pinahumok nga paglitok sa usa ka titik. Busa, diha sa Espanyol nga pinulongan, adunay usa ug lahi nga simbolo alang sa pinagahi: ang "U" ug ang “I”, ug aduna usay usa ug lahi nga simbolo alang sa pinahumok: ang "O" ug ang “E”. Busa, atong makita nga diha sa sistema sa panulat ginamit ang Espanyol nga pinulongan, adunay lima ka patingog: ang “a”, “e”, “i”, “o”, ug “u”.

Karon, kon atong tandion ang sistema nga tulo ang patingog ug ang sistema nga lima ang patingog, atong makita nga adunay bentaha ug di bentaha ang matag usa kanila.

Tulo ka Patingog. Una, ang bentaha nini. Sa sistema sa panulat nga tuloy patingog, dili daghan ug dili kaayo kuti, ingnon tang punga, ang pagsulat sa pinagahi ug sa pinahumok nga paglitok sa usa  ka titik. Dali ra usab ang paghinumdom kanila. Ikaduha, ang di bentaha niini. Sa maong sistema sa panulat, kon magbasa kita og usa ka teksto, sama pananglit sa usa ka sugilanon, dili ta makahibalo, pinaagi sa titik lamang, kon ang character nga nagsulti diha sa teksto, pinagahi bag tingog o pinahumok bag tingog; tungod lagi kay usa ra man ka titik ang gigamit alang sa pinagahi ug sa pinahumok nga paglitok sa usa  ka titik.

Lima ka Patingog. Una, ang di bentaha niini. Sa sistema sa panulat nga limay patingog, daghan ug midyo kuti, ingnon tang punga, itandi sa tuloy patingog. Lain-lainon gayod ang pagsulat sa pinagahi ug sa pinahumok nga paglitok sa usa  ka titik. Daghan usab ang timan-anan. Ikaduha, ang bentaha niini. Balikon nako ang akong giingon sa ibabaw. Sa maong sistema sa panulat nga limay patingog, kon magbasa kita og usa ka teksto, sama pananglit sa usa ka sugilanon, makahibalo kita, pinaagi sa titik lamang, kon ang character nga nagsulti diha sa teksto, pinagahi bag tingog o pinahumok bag tingog; tungod lagi kay lahi man ang simbolo nga gigamit alang sa pinagahi ug lahi usab ang simbolo nga gigamit alang sa pinahumok nga paglitok sa usa  ka titik. Dugang pa niini, diha sa natad sa lexicography, mas bentaha ang usa ka pulong nga nagdala og usa lamang ka kahulogan kaysa usa ka pulong nga nagdala og duha o daghan pang kahulongan. Sa laing pagkasulti, mas betaha nga usa ka pulong, usa  ka kahulogan. Dili kini makapalipat sa atong pagbasa ug sa pagsulat. Seguro kita nga kining pulonga gadala lamang og usa ka kahulogan. Sa samang paagi, mas bentaha ang usa ka titik nga nagdala lamang og usa  ka paningog kaysa usa  ka titik nga nagdala og duha ka paningog. Sa pagkakita nato sa titik, makahibalo dayon kita, kapin kun kulang, sa tunada sa usa ka pulong o litpung (syllable).

Karon, niining pipila ka buok nga pananglitan nga atong gisitar sa ibabaw, makita diha niini ang bentaha sa sistema nga adunay lima ka patingog kaysa sistema nga adunay tulo ka patingog. Pananglitan, diha sa atong pagsulat. Kon buot natong ibutang, diha sa teksto sa atong sinulat, ang modo (kun mode), gahi o humok ba ang tunada nga atong buot ipaabot ngadto sa magbabasa, atong gamiton ang simbolo sa pinagahi o sa pinahumok nga paglitok sa titik. Busa, niining pipila ka pananglitan, atong makita ang bentaha sa sistema sa panulat nga may lima ka patingog kaysa sistema sa panulat nga may tulo ka patingog.

Busa, kining maong magsusulat, bisan tuod usa ka Pilipino, kansang pinulongan nagagikan sa atong mga agaton, sa wala pa ang mga Espanyol, moawat ug mogamit sa lima ka patingog tungod sa bentaha niini kaysa tulo ka patingog. Ilabi pa gayod niining panahon sa Inenglis nga pinulongan; hilabihanay ka metikuluso sa gagmayng ligas paningog sa paglitok sa titik o litpung (kun syllable).

Nan, kon kining maong diksiyonaryo gipasukad sa obra ni John Wolff, nga nagtamod sa tulo ka patingog, ug wala kini magtagad sa pag-usisa sa unsay gikasabotan sa ubang nanag-obra sa pagpanday sa mga lagda, niadtong naghinapos nga bahin sa ika20 nga siglo ug sa unang mga tuig sa ika21 nga siglo, hangtod niining mga gutloa karon – makaingon ko nga iyang gibaliwala ug giyatakan ang uban nga nanaglihok alang sa kalamboan niining atong Binisaya-Sinugboanong pinulongan. Usa sa mga gipangyatakan mao ang Bisaya Magasin, ug ingon man usab ang KPSP (Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan) nga gipasiugdahan sa Probinsiya sa Sugbo, ubp.

Mahitungod ni John Wolff, gidawat ko ang iyang mga pagtuon; dako kaayo kinig bili. Apan niining bahin sa patingog, gikasubo ko ang pagbalibad sa tulo ka patingog lamang, bisan tuod usa ako ka Pilipino kansang lumadnong dila nagagikan sa atong mga agaton sa wala pa ang Espanyol.

Apan, bisan pa man niini, nga mikatap na sa tibuok kalibotan, pasalamatan ko gihapon kining maong tawo nga naghago sa paghimo og software alang sa internet. Buot ko lang siyang aghaton nga iyang hatagan og bili ang uban nga nanag-obra diha sa nataran sa Binisaya-Sinugboanong pinulongan, ilabi na kon ang nanag-obra ing mga lumadnon gayod niining maong pinulongan.

jose